Oekraïne: gedwongen overbrengen en deporteren burgers door Rusland is een oorlogsmisdrijf en waarschijnlijk een misdrijf tegen de menselijkheid

De Russische autoriteiten hebben met geweld burgers gedeporteerd uit bezette Oekraïense gebieden. Dit zijn oorlogsmisdrijven en waarschijnlijk misdrijven tegen de menselijkheid, zegt Amnesty International in een nieuw rapport.

Het rapport, “Like a Prison Convoy”: Russia’s Unlawful Transfer of Civilians in Ukraine and Abuses During ‘Filtration’, beschrijft hoe Russische en door Rusland gecontroleerde troepen burgers met geweld uit bezette gebieden in Oekraïne naar door Rusland gecontroleerde gebieden of naar Rusland brachten. Kinderen zijn daarbij gescheiden van hun familie, wat in strijd is met het internationaal humanitair recht.

Burgers vertelden Amnesty International hoe ze tijdens de screeningprocessen – bekend als ‘filtratie’ – te maken kregen detentie, marteling en andere mishandeling.

‘Het scheiden van kinderen van hun families en het dwingen van mensen om honderden kilometers van hun huis te gaan, zijn een verder bewijs van het ernstige leed dat de Russische invasie heeft toegebracht aan Oekraïense burgers’, zegt Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International. ‘Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne, wat op zich een internationaal misdrijf is, hebben Russische troepen willekeurig burgers aangevallen en onwettig gedood en families verscheurd. Niemand is gespaard gebleven, zelfs kinderen niet.’

Het door Rusland gedwongen overbrengen en deporteren van mensen is een oorlogsmisdrijf. Amnesty International vindt dat dit moet worden onderzocht als een misdrijf tegen de menselijkheid.

Amnesty’s oproep

Iedereen die gedwongen is overgedragen en nog steeds onwettig wordt vastgehouden, moet kunnen vertrekken. De verantwoordelijken voor het plegen van deze misdrijven moeten ter verantwoording worden geroepen. Kinderen die in Russische hechtenis worden gehouden, moeten worden herenigd met hun families en hun terugkeer naar door de Oekraïense regering gecontroleerde gebieden moet worden gefaciliteerd.

Amnesty International documenteerde gevallen waarin leden van specifieke groepen – onder wie kinderen, ouderen en mensen met een handicap – met geweld werden overgebracht naar andere, door Rusland bezette gebieden of ze werden onwettig naar Rusland gedeporteerd. In één geval werd een vrouw tijdens de filtratie gescheiden van haar 11-jarige zoon, vastgehouden en niet met hem herenigd. Dit is een duidelijke schending van het internationaal humanitair recht. Tegen Amnesty International vertelde de jongen: ‘Ze namen mijn moeder mee naar een andere tent. Ze werd ondervraagd… Ze vertelden me dat ik bij mijn moeder zou worden weggehaald… Ik schrok… Ze zeiden niet waar mijn moeder naartoe ging… Sindsdien heb ik niets meer van haar gehoord.’

Mensen die tijdens de filtratie werden vastgehouden, vertelden Amnesty International dat ze waren onderworpen aan marteling en andere mishandelingen, ze werden geslagen, kregen elektroshocks en werden bedreigd met executie. Anderen werd voedsel en water ontzegd en velen werden vastgehouden in gevaarlijke en overbevolkte omstandigheden.

Burgers uit Marioepol onder dwang overgebracht

Begin maart 2022 werd de zuidoostelijke stad Marioepol volledig omsingeld door Russische troepen, waardoor evacuaties onmogelijk werden. De stad werd constant gebombardeerd en burgers hadden geen toegang tot stromend water, warmte of elektriciteit.

Duizenden mensen waren half maart 2022 in staat om de stad te verlaten naar gebieden die in handen zijn van de Oekraïense regering. Toen Rusland de stad geleidelijk bezette, verplaatste het met geweld enkele burgers in buurten die onder controle van Rusland stonden, waardoor ze werden afgesneden van andere vluchtroutes. Burgers zeiden dat ze zich gedwongen voelden om op ‘evacuatie’-bussen naar de ‘Volksrepubliek Donetsk’ (DNR) te gaan.

Milena (33) vertelde Amnesty International over haar ervaring toen ze Marioepol probeerde te ontvluchten: ‘We begonnen vragen te stellen over evacuatie, waar het mogelijk is om naartoe te gaan … Ik kreeg te horen [van een Russische soldaat] dat het alleen mogelijk was om naar de DNR of naar Rusland te gaan. Een ander meisje vroeg naar andere mogelijkheden [om te evacueren], bijvoorbeeld naar Oekraïne… Het antwoord kwam meteen, de soldaat onderbrak haar en zei: “Als je niet naar de DNR of de Russische Federatie gaat, blijf je hier, voor altijd”.’ Milena’s echtgenoot, een voormalige marinier bij het Oekraïense leger, werd kort daarna gevangengenomen tijdens het oversteken van de grens met Rusland en is nog niet vrijgelaten.

Kinderen en andere risicogroepen onder dwang overgebracht

De wetten die de regels bepalen voor gewapende conflicten verbieden het individueel of massaal gedwongen overbrengen van beschermde personen, inclusief burgers, uit bezet gebied. In verschillende gevallen werden kinderen die zonder ouders of andere voogden naar Oekraïens grondgebied vluchtten, tegengehouden bij Russische militaire controleposten en overgedragen aan de door Rusland gecontroleerde autoriteiten in Donetsk. Het rapport beschrijft ook het gedwongen overbrengen naar Donetsk van alle 92 inwoners van een staatsinstelling voor ouderen en mensen met een handicap in Marioepol.

In Rusland zeiden verschillende mensen dat ze zich onder druk gezet voelden om het Russische staatsburgerschap aan te vragen, of zeiden dat hun bewegingsvrijheid beperkt was. Het proces voor het verkrijgen van het Russische staatsburgerschap is vereenvoudigd voor Oekraïense kinderen van wie vermoed wordt dat ze wees zijn of geen ouderlijke zorg krijgen en voor sommige mensen met een handicap. Dit is bedoeld om de adoptie van deze kinderen door Russische gezinnen te vergemakkelijken, wat in strijd is met het internationaal recht.

Deze acties wijzen op een bewust Russisch beleid met betrekking tot de deportatie van burgers, onder wie kinderen, van Oekraïne naar Rusland. Het lijkt erop dat Rusland naast het oorlogsmisdrijf van onwettige deportaties en gedwongen overbrengingen waarschijnlijk een misdrijf tegen de menselijkheid heeft gepleegd.

Misbruik van screeningprocessen, detentie en marteling

Burgers uit Oekraïne die vluchtten of werden overgebracht naar door Rusland bezette gebieden of naar Rusland, werden gedwongen mee te doen aan een vernederend screeningsproces. Dat gebeurde bij het binnenkomen van de DNR, bij het oversteken van de grens met Rusland en ook bij het verlaten van Rusland naar een derde land. Dit proces schendt hun rechten op privacy en lichamelijke integriteit.

Bij filtratiepunten namen ambtenaren foto’s van mensen, verzamelden hun vingerafdrukken, doorzochten telefoons, en dwongen sommige mannen om zich tot hun middel uit te kleden, om hen daarna uitgebreid te ondervragen. Amnesty International documenteerde zeven gevallen waarin mensen tijdens detentie werden gemarteld of anderszins mishandeld werden. Eén geval betrof een 31-jarige vrouw, een andere een 17-jarige jongen en vijf waren mannen van tussen de 20 en 30 jaar.

De 31-jarige Vitalii werd aangehouden toen hij op 28 april met een bus Marioepol probeerde te verlaten. Hij vertelde: ‘Ze bonden mijn handen vast met tape en deden een zak over mijn hoofd en plakten tape om mijn nek… Toen zeiden ze: “Vertel ons alles… Vertel eens waar je dient, welke basis?” … [Toen ik zei dat ik geen soldaat was] begonnen ze me heel hard op mijn nieren te slaan… Ik zat op mijn knieën, ze schopten me vooral. Toen ze me terugbrachten naar de garage, zeiden ze: “Elke dag zullen we je dit aandoen”.’

Amnesty International documenteerde andere gevallen die neerkomen op gedwongen verdwijningen onder internationale mensenrechtenwetgeving, en op oorlogsmisdrijven zoals onwettige opsluiting, marteling en onmenselijke behandeling.

‘Rusland en de door Rusland gecontroleerde troepen moeten onmiddellijk stoppen met hun gewelddadige misstanden tegen gevangenen’, zegt Agnès Callamard. ‘Het Bureau van de Aanklager van het Internationaal Strafhof en andere relevante autoriteiten moeten deze weerzinwekkende misdrijven onderzoeken, inclusief die tegen slachtoffers uit risicogroepen. Iedereen die verantwoordelijk is voor deportatie en gedwongen overbrengingen, evenals marteling en andere misdrijven onder internationaal recht die tijdens de filtratie zijn gepleegd, moeten worden berecht.’

Methodologie

Amnesty International interviewde voor het rapport 88 vrouwen, mannen en kinderen uit Oekraïne. Op het moment van de interviews bevonden ze zich op één na allemaal in door de Oekraïense overheid gecontroleerde gebieden of in een veilig derde land in Europa. Eén persoon verbleef in een door Rusland bezet gebied.

Verantwoordelijkheid voor oorlogsmisdrijven

Amnesty International documenteert oorlogsmisdrijven en andere schendingen van het internationaal humanitair recht die zijn gepleegd tijdens de Russische oorlog in Oekraïne sinds het begin van het conflict. Alle onderzoeken van Amnesty International zijn hier beschikbaar.

Amnesty International heeft herhaaldelijk opgeroepen om leden van Russische troepen en functionarissen die verantwoordelijk zijn voor de agressie tegen Oekraïne en voor schendingen van mensenrechten ter verantwoording te roepen, en heeft het lopende onderzoek van het Internationaal Strafhof in Oekraïne verwelkomd. Uitgebreide verantwoordingsplicht in Oekraïne vereist de gezamenlijke inspanningen van de VN en haar organen, evenals initiatieven op nationaal niveau overeenkomstig het beginsel van universele rechtspraak.